Het offer
Naast deze identificatie van het model voor de Moorse koning vallen er in de uitwerking van het thema nog een aantal andere bijzondere motieven op. De derde Wijze knielt in het centrum van het tafereel op een kussen terwijl hij de pasgeborene bewierookt. Opmerkelijk hierbij is dat hij naast een hermelijnen mantel ook priesterkleding en -attributen draagt.
De stola is duidelijk herkenbaar, terwijl hij mogelijk ook een albe en een kazuifel draagt. Sommigen alben bezaten een doorzichtig kanten gedeelte, zoals ook zichtbaar is hier onder de geplooide arm van de man. Zijn geschenk, wierook, wordt aangeboden op een manier die hem verder identificeert als een priester die het Offer van het Nieuwe Verbond celebreert. Het wordt verbrand in een wierookbrander: één van de traditionele misattributen.
Deze verwijzing naar het eucharistische Offer is niet de enige in het schilderij. Een gelijkaardige connotatie wordt verbonden met de weergave van graan. Rechts onderaan in de compositie staan Maria en Jozef. De H. Maagd ondersteunt het Kind Jezus dat op een kist zit waarop een garve van korenaren ligt. Ook op de grond rusten enkele korenhalmen.
De spin
Rechts bovenaan de compositie, in dakgebinte van de stal, valt een enorm gescheurd spinnenweb op. De spin staat symbool voor de duivel en het spinnenweb voor de werken van de duivel en de ketterij. Het vernietigde web illustreert de verlossing van de werken van de duivel door de komst, de Geboorte, van de Zoon van God (Afb. 11).
Naast deze algemene betekenis in het licht van de heilsgeschiedenis, kan de aanwezigheid van de spin ook in verband gebracht worden met een gebeurtenis uit één van de levensbeschrijvingen van de H. Norbertus, de zogenaamde Vita “A” Sancti Norberti. Tijdens het opdragen van een misviering valt er, toch grote afschuw van de heilige, na de consecratie een reusachtige spin in de kelk. Desondanks neemt hij wat zich in de beker bevindt tot zich. Na de misviering bidt St. Norbertus in doodsangst tot God. Plots voelt hij zijn neus kriebelen en niest hij de spin er uit.
Het licht
De weergave van het licht bepaalt in belangrijke mate de zeggingskracht van dit prachtige werk. In tegenstelling tot andere voorstellingen die Rubens van dit thema uitvoerde, is niet alleen het thematische centrum van het tafereel, waar zich Christus en de H. Maagd bevinden, voorzien van een heldere belichting. In dit geval is de ganse voorgrond gevat in een warme, heldere gloed. Tegelijkertijd kan in de achtergrond duidelijk een helderblauwe lucht herkend worden, mogelijks die van het ochtendgloren, die haaks staat op de Bijbelse vertelling die bij nacht plaatsvindt. De wijzen volgden immers de ster die ze hadden zien opgaan.
Verschillende auteurs menen dat dit onnatuurlijke spel van licht symbool staat voor de komst van Verlosser die als Licht in de duisternis schijnt (Johannes, 1:5). Andermaal bij de profeet Jesaja lezen we hierover nog in hoofdstuk 60:
1 Sta op en schitter, je licht is gekomen, over jou schijnt de luister van de HEER. 2 Duisternis bedekt de aarde en donkerte de naties, maar over jou schijnt de HEER, zijn luister is boven jou zichtbaar. 3 Volken laten zich leiden door jouw licht, koningen door de glans van je schijnsel. 4 Open je ogen, kijk om je heen: ze stromen in drommen naar je toe; je zonen komen van ver, je dochters worden op de heup gedragen. […] 6 Een vloed van kamelen zal je land overspoelen, jonge kamelen uit Midjan en Efa. Uit Seba komen ze in groten getale, beladen met wierook en goud. Zij verkondigen de roemrijke daden van de HEER.
De os
Tussen het gezelschap van dertien mannen dat het gevolg van de koningen uitmaakt, berijden twee mannen inderdaad kamelen. De imposante dieren worden door Rubens op een bijzonder naturalistische wijze uitgebeeld.
Dit is ook het geval voor de os waarvan we onderaan rechts op het schilderij de kop frontaal afgebeeld zien. De aanwezigheid van het rund kan op verschillende wijzen geduid worden. Hierbij moet rekening gehouden worden met de afwezigheid van de ezel die normaal gezien in het gezelschap van de os vertoeft bij voorstellingen van de Geboorte. Als duo vertegenwoordigen ze de Oude en Nieuwe Wet, de Joden en de Christenen. De os staat volgens Jesaja, 1: 3 hierbij voor het geloof van de Joden in de nieuwe koning: “3 Een rund herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, mijn volk leeft in onwetendheid.” Overeenkomstig een andere duiding die relateert aan de evangelistensymbolen, volgens de welke de os staat voor de evangelist Lucas, verwijst het dier naar het Offer en het priesterschap van Christus.
Het evangelie van deze apostel vangt immers aan met de offerande van de priester Zacharias (Lucas, 1: 8-9):
8 Toen de afdeling van Zacharias eens aan de beurt was om de priesterdienst te vervullen, 9 werd er volgens het gebruik van de priesters geloot en werd Zacharias door het lot aangewezen om het reukoffer op te dragen in het heiligdom van de Heer. 10 De samengestroomde menigte bleef buiten staan bidden terwijl het offer werd gebracht.
De antieke zuil
Niet alleen qua afmetingen, het werk meet 447 bij 336 centimeter, maar ook wat de uitwerking van het onderwerp aangaat, mag dit altaarstuk als het meest monumentale van Rubens’ voorstellingen van de Aanbidding beschouwd worden. De enige versie die wat betreft het decorum in de buurt komt van het plechtstatige karakter van het hier besproken werk is deze uit het Madrileense Prado (1609-29).
De bestemming van dit schilderij was dan ook niet van de minste. Het werd besteld door het Antwerpse stadsbestuur ter opluistering van de zogenaamde statenkamer in het stadshuis, waar de onderhandelingen tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden die tot het Twaalfjarige Bestand leidden, dienden plaats te vinden. In dit geval ging het dus niet om een altaarstuk.
Op dit schilderij zien we een ander specifiek motief dat we ook op het altaarstuk kunnen ontdekken: de gecanneleerde, “antieke” zuil. In beide gevallen bevindt deze zich links achteraan in de compositie. Zowel in de Spaanse versie als in de Antwerpse wordt dit architecturale motief gecombineerd met een constructie van houten balken die een stal moet evoceren. Het is een schuur die opgetrokken is in de ruïnes van een antieke architectuur. Andere voorstellingen van de Aanbidding uit het oeuvre van Rubens plaatsen de gebeurtenis enkel in een stal, terwijl een vroeg aan hem toegeschreven werk uit een private collectie zich in een antiquiserende ruïne situeert (1602, M. Jaffé, 1989, nr. 21). Voor de aanwezigheid van deze zuil bestaan er verschillende verklaringen. Sommigen zien hem als een symbool voor de Kerk en het Nieuwe verbond dat met de komst van Christus ontstaat. Mogelijk stond hij ook voor de bouwval van het paleis van koning David wiens koninkrijk ten onderging maar uit wiens geslacht volgens de profeet Jesaja de nieuwe Koning zou geboren worden om het rijk van de Geest te stichten. Jesaja verwijst hiernaar in zijn zevende hoofdstuk:
13 Toen antwoordde Jesaja: ‘Luister, huis van David. Is het niet genoeg de mensen te tergen? Moet u nu ook mijn God tergen? 14 Daarom zal de Heer zelf u een teken geven: de jonge vrouw is zwanger, zij zal spoedig een zoon baren en hem Immanuel noemen.