'De Aanbidding door de Koningen' van Peter Paul Rubens
Inleiding
Altaarstukken vormen een belangrijk onderdeel van de Vlaamse Kunstcollectie. Eén van de meest voorname barokke voorbeelden is de Aanbidding door de Koningen van Peter Paul Rubens (1577-1640), afkomstig van het hoogaltaar van de Antwerpse premonstratenzerabdij van Sint-Michiel en thans één van de onbetwistbare hoogtepunten uit de schilderijencollectie van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen.
In hun huidige museale omgeving worden deze altaarstukken, de geschilderde onderdelen van de altaaropluistering, onttrokken aan hun oorspronkelijke context. In het geval van de Aanbidding gaat het om een bijzonder indrukwekkend voorbeeld van wat in de kunstgeschiedenis wel eens het barokke “Gesamtkunstwerk” wordt genoemd: een samenspel van (klein)architectuur, sculptuur en schilderkunst.
Sint-Michielsabdij
In 1620 woedde een brand in de Sint-Michielsabdij. Abt Mattheus van Iersel of Irsselius (1614-1629) zorgde voor de herinrichting van het gebouw na deze bijzonder onfortuinlijke gebeurtenis. Vanzelfsprekend stond het herstel van de opluistering van het hoogaltaar als liturgisch middelpunt van de kerk hierbij centraal. De blikvanger van dit portiekretabel was een schilderij met de voorstelling van de 'Aanbidding door de Koningen' dat rond 1624 bij de ‘Antwerpse Apelles’, Peter Paul Rubens, werd besteld.
Lees meer over de context waarin het werk tot stand kwam.
De aanbidding
'De aanbidding door de koningen' is een uitbeelding van de gebeurtenis die in het kerkelijk jaar plaatsvindt op 6 januari of de eerste zondag van het nieuwe jaar, met name het feest van de Epifanie of de Openbaring van de Heer. Ze wordt in de Bijbel door de apostel Mattheus verhaald (Matt. 2:1-18).
Eucharistie en verlossing
In de uitwerking van het thema vallen een aantal andere bijzondere motieven op. Lees er meer over in het artikel 'Eucharistie en verlossing'.
Het hoogaltaar van de Sint-Michielsabdij
Het schitterende altaarstuk was echter slechts een onderdeel van de volledige opluistering van het hoogaltaar van de Sint-Michielsabdij.
Lees meer over het hoogaltaar van de Sint-Michielsabdij.
Besluit
Rubens’ altaarstuk moet omwille van zijn artistieke kwaliteit en bijzondere motieven beschouwd worden als een topwerk. Ook de portiek die het schilderij omlijstte, bekleedt als voorbeeld van italianisante maniëristische kleinarchitectuur een bijzondere plaats in de kunstgeschiedenis. De drie albasten beeldhouwwerken die het geheel vervolledigden tenslotte, zijn zeldzame en kostbare voorbeelden van de monumentale vroeg zeventiende-eeuwse sculptuur.
Maar niet alleen het artistieke gehalte maakt het unieke en waardevolle karakter van deze altaaropluistering uit. Daarnaast is er de inhoudelijke en “visuele” relatie tussen het retabel en het epitaafportret van zijn bouwheer, abt Mattheus Irsselius, tegen de pijler van het hoogkoor. Bovenal kunnen er echter een aantal opvallende aandachtspunten in het iconografische programma teruggevonden worden: het H. Sacrament van de Eucharistie, de strijd tegen het kwade en de ketterij en de identiteit van de premonstratenzerorde. Zij convergeren wonderwel in de persoon van de H. Norbertus die als een eucharistische heilige beschouwd werd omdat hij de dwaalleer van Tanchelm met betrekking tot de sacramenten in Antwerpen kwam bekampen. Het eucharistische perspectief sluit niet alleen aan bij de functie van het altaar als offertafel en als sacrarium. Tegen de achtergrond van de contrareformatie, waarin de bestrijding van de afwijzing door de protestanten van de Waarachtige Aanwezigheid van Christus in de eucharistie centraal stond, kreeg deze inhoudelijke klemtoon een zeer actuele dimensie.
Literatuur
DELAHAYE, A., De gouden kerken van Zundert en Wernhout, Zundert, 1977.
DEVISSCHER, H., Peter Paul Rubens Aanbidding der Koningen, (Palet serie), Bloemendaal, 1992.
GENARD, P., I. Verhandeling over S. Michielsabdy te Antwerpen, in Verzameling der graf- en gedenkschriften van de provincie Antwerpen, vol. 4, Antwerpen, 1859.
GOOSEN, L., Van Andreas tot Zacheüs. Thema’s uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten, Nijmegen, 1992.
GRAUWEN, W., Het leven van Heer Norbert aartsbisschop van Maagdenburg. Vita Norberti A vertaald en van aantekeningen voorzien, (Bibliotheca Analectorum Praemonstratensium, 15), Averbode, 1984.
HAEGER, B., Rubens's Adoration of the Magi and the Program for the high Altar of St. Michael's Abbey in Antwerp, in Simiolus, 25, 1997, 1, pp. 45-71.
IDEM, Abbot van der Sterre and St. Michael's Abbey: the Restoration of its Church, its Image, and its Place in Antwerp, in Sponsors of the Past. Flemish Art and Patronage, 1550-1700, (red. K. van der Stichelen en H. Vlieghe)(Museums at the Crossroads, 11), Turnhout, 2005, pp. 157-179.
JAFFE, M., Catalogo completo Rubens, Milaan, 1989.
HERREMANS, V., Het barokaltaar in de premonstratenzer abdijkerk, (Werkgroep Norbertijner Geschiedenis in de Nederlanden. Bijdragen van de contactdag, 13), Averbode, 2003, pp. 58-67.
IDEM, Vroomheid verbeeld. Iconografie van de 17de-eeuwse Zuid-Nederlandse retabelsculptuur: het aandeel van de opdrachtgever in Sponsors of the Past. Flemish Art and Patronage, 1550-1700, (red. K. van der Stichelen en H. Vlieghe), (Museums at the Crossroads, 11), Turnhout, 2005, pp. 181-202.
IDEM, “eenen loffelycken ende hoffelycken aultaer” Retabelplastiek in de Zuidelijke Nederlanden ca. 1585-1685, Onuitgegeven doctoraatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel, 2007.
KOESTER, O., Flemish Paintings 1600-1800, Kopenhagen, 2000.
SIMSON, O. von, Peter Paul Rubens (1577-1640) Humanist Maler und Diplomat, (Berliner Schriften zur Kunst, 8), Mainz, 1996.
SUTTON, P., M. WIESEMAN e.a., The Age of Rubens, Boston, 1993.
SUTTON, P., M. WIESEMAN & N. VAN HOUT, Drawn by the Brush. Oil Sketches by Peter Paul Rubens, New Haven, 2004.
WEIS, A., art. Drei Könige, in Lexikon der christlichen Ikonographie, bd. 1, Rome-Freiburg-Bazel-Wenen, 1968, kol. 539-549.
Samengesteld door: Valérie Herremans
